Gamy

W utworach muzycznych używamy z reguły dźwięków z pewnej grupy zwanej gamą. Gamę tą nazywamy tonacją utworu. Znając tonację utworu można określić jakie dźwięki mogą w nim występować.
W muzyce europejskiej do XVI wieku w utworach muzycznych obowiązują prawa harmonii polegające na stosowaniu gamy durowej i trzech gam molowych. Gamy mogą zaczynać się od dowolnego dźwięku przyjmując jego nazwę. Obejmują one dźwięki we wszystkich oktawach. W jednej oktawie jest to siedem dźwięków zwanych stopniami gamy.
W gamie durowej ( majorowej , wesołej ), dźwięki są najczęściej oddalone o cały ton, tylko między trzecim i czwartym oraz siódmym i ósmym stopniem występują półtony. Półtony pomiędzy dźwiękami oznaczyłem znakiem: Podstawową gamą durową jest gama C-dur. W jej skład wchodzą dźwięki:
c d ej g a h_c ( nazywane także: do, re, mi, fa, sol, la, si, do ).
Spróbuj odszukać jakie dźwięki wchodzą w skład np. gamy G-dur, F-dur, czy Des-dur. Dla przykładu gama D-dur, to dźwięki: d e fis_g a h cisd.
Gama molowa ( minorowa , smutna ) ma jeden półton między drugim i trzecim dźwiękiem. Położenie drugiego jest różne w zależności od rodzaju gamy. Istnieją trzy rodzaje gam molowych. Przedstawię je, używając podstawowej tonacji molowej, a-moll:
- naturalna :
a h_c d ej g a
- harmoniczna ( podwyższamy siódy stopień):
a h_c d ej gis_a
- melodyczna (przy graniu w górę podwyższamy szósty i siódmy stopień):
a h_c d e fis gis_a
( w dół obniżamy je z powrotem - tak jak naturalna ):
a g f_e d cji a
Jak widać, gamy C-dur i a-mol ( naturalna ) składają się z tych samych dźwięków.
Dla każdej gamy durowej istnieje gama molowa, zbudowana z tych samych dźwięków. Gama ta rozpoczyna się od szóstego dźwięku gamy durowej. Na przykład dla G-dur - e-moll:
G-dur   : g a h_c d e fis_g e-moll : e fis_g a h_c d e
dla A-dur - fis-moll:
A-dur     : a h cis_d e fis gis_a fis-moll : fis gis_a h cis_d e fis
Analogicznie jeżeli mamy daną gamę molową, pokrewną jej gamę durową budujemy od trzeciego stopnia. Przykładowo dla d-moll jest to F-dur:
d-moll : d ej g aj c d F-dur   : f g a_b c d e_f
Znając więc dźwięki utworu można określić jego tonację ( z rozdz. 4.7 dowiesz się, że ułatwia to dopasowanie akompaniamentu do utworu ).
Tonację można też rozpoznać po dźwięku rozpoczynjącym lub kończącym utwór. Jest to najczęściej pierwszy dźwięk danej gamy, zwany też toniką. Dotyczy to także fragmentów utworu nazwanych tematami, motywami lub frazami.
Występujące po sobie : pierwszy, trzeci i piąty dźwięk gamy (durowej lub molowej) nazywamy pasażem. Przykładowe pasaże :
C-dur : c, e, g a-moll : a, c, e F-dur : f, a, c f-moll   : f, as, c
Gamę, w której wszystkie dźwięki oddalone są od siebie o półton (dwanaście dźwięków w jednej oktawie) nazywamy chromatyczną, lub schromatyzowaną.
Dźwięki nie należące do gamy C-dur/a-moll, posiadają dwie nazwy. Jedną grupę nazw otrzymujemy jeżeli dźwięki obniżymy o pół tonu. Do nazw obniżanych dźwięków dodaje się końcówkę "-es". Na przykład, dźwięk niższy o pół tonu od d, to des. Wyjątkowo, obniżone o półton h nazywa się b. Drugą grupę nazw otrzymujemy podwyższając dźwięki o półton. Nazwy te mają końcówki "-is". Na przykład od c pochodzi cis, od d - dis.
W jednej tonacji nie mogą występować dźwięki podwyższone i obniżone jednocześnie. Po ilości dźwięków obniżonych lub podwyższonych można określić tonację utworu.
Dźwięki podwyższone występują w następujących gamach :
Gama : Podwyższone dźwięki:
G-dur, e-moll Jis
D-dur, h-moll -fis, cis
A-dur, fis-moll -fis, cis, gis
E-dur, cis-moll -fis, cis, gis, dis
H-dur, gis-moll -fis, cis, gis, dis, ais
Fis-dur, dis-moll - fis, cis, gis, dis, ais, eis